معامله فضولی چیست با مثال و پیامدهای حقوقی آن

در زمانی که فردی بدون داشتن اختیارات قانونی و رضایت مالک معاملاتی را انجام می‌دهد معامله فضولی گویند.

به طور مثال: فرزند بدون اجازه قانونی و رضایت پدر، خانه یا ماشین او را می‌فروشد. در این صورت فرزند مرتکب جرم معامله فضولی شده است.

معامله فضولی در قانون مدنی

در قانونی مدنی، 17 ماده وجود دارد که به بیان مقررات و احکام راجع به معاملاتی اشاره دارد که موضوع آنها مال غیر و معاملات فضولی است. این 17 مورد از ماده 247 الی 263 می‌باشد.

قانون مدنی تعریفی از معامله فضولی ارائه نداده و حقوقدانان از این 17 ماده برای تعریف معامله فضولی استفاده نموده‌اند که 5 مورد آنها شامل موارد ذیل می‌باشد:

• معامله فضولی، معامله‌ای است که کسی بدون داشتن سمت نمایندگی، برای دیگری انجام می‌دهد. کسی که بدون سمت، معامله می‌کند «فضول» و کسی که طرف معامله می‌باشد، «اصل» و دیگری را «غیر» گویند. *امامی، دکتر سید حسن، «حقوق مدنی»، انتشارات اسلامیه، 1371 ص 298
• عقدی که عاقد بدون این که مالک یا ماذون از قِبَل مالک یا قانون باشد، مال دیگری را مورد معامله قرار دهد، خواه عامد باشد (مانند سارق و غاصب که مال غیر را بفروشد) و یا نه، مانند کسی که از روی جهل، مالی را از سارق خریده و به تصور آن که قانونا مالک شده است، آن موقوف و موکول به اذن مالک یا نماینده قانونی او است. معامله فضولی عبارت است از «معامله به مال غیر بدون نمایندگی، خواه برای خود و خواه برای مالک» * جعفری لنگرودی، دکتر محمد جعفر، «ترمینولوژی حقوق» انتشارات گنج دانش، 1370 ص 503 و ص 666
• معامله فضولی این است که شخصی برای دیگری یا با مال دیگری معامله کند، بدون این که نمایده یا ماذون از طرف او باشد. * شهیدی، دکتر مهدی، «حقوق مدنی 3 – تعهدات»، مجمع علمی و فرهنگی مجد، ص 97
• کسی می‌تواند در اموال دیگری تصرف کند که بنا به اراده مالک یا به حکم قانون، نماینده او باشد. شخصی که هیچ سمتی از جانب دیگری ندارد و در دارائی وی تصرف کند، «فضول» و معامله او را «فضولی» می‌گویند و طرف مقابل را که به نام و حساب خود، معامله می‌کند، «اصیل» و مالک را «غیر» می‌نامند. *کاتوزیان، دکتر ناصر، «حقوق مدنی-اعمال حقوقی» ص 177 و 185 و همو، «حقوق مدنی-قواعد عمومی قراردادها» ص 97-99
• معامله فضولی عبارت است از معامله‌ای که موضوع آن، مال غیر باشد و این معامله را به این جهت فضولی می‌گویند که مداخله در مال غیر است بدون اذن مالک. *عدل، مصطفی (منصور السلطنه)، «حقوق مدنی»، انتشارات بحرالعلوم، 1373، ص 146

اثبات معامله فضولی

برای اثبات این مسئله که فردی بدون اجازه و اختیار قانونی معامله‌ای را انجام داده «معامله فضولی» نکات کلیدی وجود دارد که برای هر پرونده اثبات آن متفاوت و نیاز به بررسی وکیل باتجربه دارد.

در اولین قدم باید مشخص نمود چه افرادی در معامله فضولی دخالت داشته‌اند و برای اثبات معامله میتوان از موارد ذیل کمک گرفت:

• اثبات این که شخص فضول (کسی که معامله را انجام داده) قصد انجام معامله را داشته است.
• نشان دادن این که معامله به نفع طرف دیگر (مُتلزم) انجام شده است.
• اثبات این که شخص مُتلزم از انجام معامله اطلاعی نداشته و یا اجازه‌ای به شخص فضول نداده است.
• ارائه شواهدی که نشان دهد شخص فضول نتوانسته است اجازه لازم را از مُتلزم دریافت کند.
• نشان دادن این که معامله، منفعتی برای شخص مُتلزم ایجاد کرده است.
• بررسی شرایط و نتایج معامله و تأثیر آن بر وضعیت مالی و حقوقی طرفین.
• اثبات این که آیا معامله انجام شده است یا خیر.
• تأثیرات معامله فضولی بر حقوق و مسئولیت‌های طرفین.
• شهادت اشخاصی که از وقوع معامله و عدم اطلاع مالک مطلع هستند.
• استفاده از کارشناس اسناد.
• قرارداد معامله فضولی.

توجه داشته باشید جمع‌آوری مدارک معتبر و شواهد لازم برای اثبات موارد فوق بسیار مهم است.

تکلیف خریدار در معامله فضولی

در مرحله اول باید گفت معامله خریدار از فضول باطل می‌باشد. بنابراین، خریدار صاحب ملک نخواهد شد. خریدار می‌تواند از فضول یا همان فروشنده مطالبه خسارات و هزینه‌های پرداختی معامله را داشته باشد و همینطور اگر شرایط جرم کیفری در معامله فضولی وجود داشته باشد، می‌تواند درخواست مجازات و حبس برای فروشنده را بدهد.

جرم معامله فضولی

معامله فضولی به خودی خود جرم نیست، اما در برخی موارد، اعمالی که در ارتباط با این نوع معاملات انجام می‌شود، می‌تواند جنبه کیفری پیدا کند. حالا این سوال پیش می‌آید که چه زمانی معامله فضولی جرم به حساب می‌آید؟

در کل زمانی که معامله فضولی همراه با عناوین مجرمانه دیگری مانند کلاهبرداری، جعل سند، خیانت در امانت یا تصرف غیرقانونی در اموال باشد، می‌تواند به عنوان جرم محسوب شود.

در زمانی که فرد فضول با قصد کلاهبرداری یا سوء استفاده از اعتماد دیگران اقدام به انجام معامله کند یا با علم بر اینکه مالکیتی بر مالی ندارد، با فریب و نیرنگ اقدام به فروش آن مال کند یا برای انجام معامله فضولی، اسنادی مانند وکالتنامه یا سند مالکیت جعلی تهیه نماید مرتکب جرم شده است.

توجه داشته باشید مرتکب این جرم ممکن است به حبس، جریمه نقدی و رد مال محکوم گردد. در این مواقع عواملی همچون نیت مرتکب، میزان خسارت وارده و سابقه کیفری می‌تواند در شدت جرم تاثیر گذار باشد.

آثار رد معامله فضولی

آثار رد معامله فضولی عبارتند از:

• عدم اعتبار معامله: در زمان رد معامله فضولی، معامله باطل و فاقد اثر قانونی می‌باشد.
• بازگشت به وضعیت قبل: در صورت انتقال مال به شخص ثالث، مال استرداد و به وضعیت اولیه باز می‌گردد.
• مسئولیت‌های مالی: در صورتی که رد مال فضولی باعث خسارت شده باشد، شخص فضول می‌بایست خسارات را جبران و همچنین هزینه‌های مرتبط با معامله نیز باید توسط فضول پرداخت گردد.
• حقوق مالک: مالک برای احقاق حق و حقوق خود می‌بایست اقدام به درخواست قانونی نماید.

با توجه به مواردی که ذکر شد به طور کلی آثار اصلی رد معامله فضولی شامل: بطلان معامله، استرداد مال، جبران خسارت و مسئولیت فضول می‌شود.

مراحل ابطال معامله فضولی

قبل از ثبت دادخواست می‌بایست مواردی همچون شناسایی طرفین معامله و همچنین مدارک مربوط به معامله، شامل: قرارداد، صورتجلسات و هر گونه مستندات که نشان‌دهنده معامله باشد را تهیه نماید و با نوشتن دادخواست مراحل ذیل را طی نمایید:

• ثبت شکایت: مالک اصلی با مراجعه به دفاتر اسناد رسمی می‌بایست دادخواست خود را همراه با ضمیمه کردن مدارک ثبت نماید.
• تشکیل جلسات دادرسی: مالک به دادگاه مراجعه می‌نماید و مدارک و دفاعیات خود را برای اثبات مالکیت بر ملک و همچنین عدم اجازه خود برای انجام معامله را به دادگاه ارائه می‌دهد.
• ارجاع پرونده به کارشناس: در زمانی که دادگاه لازم بداند پرونده را برای بررسی دقیق به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع خواهد داد.
• صدور حکم: پس از بررسی دقیق تمامی موارد توسط دادگاه، در صورت محرز شدن معامله فضولی حکم به بطلان آن صادر خواهد شد.

مراحل ابطال معامله فضولی

• ثبت شکایت: مالک اصلی باید با مراجعه به دادگاه و طرح دعوی، درخواست ابطال معامله فضولی را نماید.
• ارائه مدارک: مالک باید مدارک لازم کارشناسی دادگاه در صورت نیاز، دادگاه ممکن است برای بررسی دقیق‌تر موضوع، کارشناس تعیین کند.
• صدور حکم: پس از بررسی تمامی ادله و دفاعیات طرفین، دادگاه حکم خود را صادر می‌کند. در صورتی که دادگاه به این نتیجه برسد که معامله فضولی بوده است، حکم به ابطال آن صادر خواهد شد.
• اجرای حکم: در صورت صدور حکم به نفع شاکی، مالک با تشکیل پرونده اجرایی درخواست به اجرا گذاشتن حکم و بازگرداندن وضعیت مال به حالت قبل از معامله را خواهد داشت.

توجه داشته باشید این مراحل می‌تواند بسته به شرایط خاص هر پرونده متفاوت باشد و نقش وکیل با تجربه برای همراهی و مشاوره در مورد معامله معارض پر رنگ می‌باشد.

رای وحدت رویه در مورد ابطال معامله فضولی

رای وحدت رویه شماره 811 هیات عمومی دیوان عالی کشور

با عنایت به مواد ۳۹۰ و ۳۹۱ قانون مدنی، در موارد مستحق‌للغیر در آمدن مبیع و جهل خریدار به وجود فساد، همان‌گونه که در رأی وحدت رویه شماره ۷۳۳ مورخ ۱۳۹۳/۷/۱۵ هیأت عمومی دیوان عالی کشور نیز بیان شده است، فروشنده باید از عهده غرامات وارده به خریدار از جمله کاهش ارزش ثمن، برآید.

هرگاه ثمن وجه رایج کشور باشد، دادگاه میزان غرامت را مطابق عمومات قانونی مربوط به نحوه جبران خسارات از جمله صدر ماده ۳ قانون مسئولیت مدنی مصوب ۱۳۳۹، عنداللزوم با ارجاع امر به کارشناس و بر اساس میزان افزایش قیمت (تورم) اموالی که از نظر نوع و اوصاف مشابه همان مبیع هستند، تعیین می‌کند و موضوع از شمول ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی مصوب ۱۳۷۹ خارج است.

بنا به مراتب، رأی شعبه دوم دادگاه تجدیدنظر استان کردستان تا حدی که با این نظر انطباق دارد به اکثریت آراء صحیح و قانونی تشخیص داده می‌شود. این رأی طبق ماده ۴۷۱ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲ با اصلاحات و الحاقات بعدی، در موارد مشابه برای شعب دیوان عالی کشور، دادگاه‌ها و سایر مراجع، اعم از قضایی و غیر آن لازم‌الاتباع است.

احکام بیع فضولی

بیع فضولی به معنای فروش مالی است که فروشنده، مالک آن نیست و بدون اجازه مالک اصلی اقدام به فروش می‌کند. در فقه اسلامی، بیع فضولی دارای احکام خاصی است که به شرح زیر است:

۱. صحیح بودن یا نبودن بیع فضولی

صحیح بودن:
اگر مالک بعداً بیع را تایید کند، بیع صحیح است و آثار قانونی آن برقرار می‌شود.
غیر صحیح بودن:
اگر مالک بیع را رد کند، بیع بلااثر خواهد بود و خریدار حق ندارد چیزی از آن بگیرد.

۲. حق خیار

خریدار در بیع فضولی حق خیار دارد. این به این معناست که او می‌تواند تا زمانی که مالک بیع را تأیید نکرده، از خرید خود صرف‌نظر کند.

۳. احکام مالی

اگر بیع فضولی به تأیید مالک برسد، مالک حق دارد قیمت را دریافت کند.
اگر مالک بیع را رد کند و خریدار مالی را از بین ببرد، خریدار مسئول است و باید خسارت آن را جبران کند.

۴. آثار عقد

بیع فضولی بدون تایید مالک، به هیچ عنوان آثار عقد را ندارد و خریدار نمی‌تواند بر اساس آن حقوقی را طلب کند.

۵. شرایط بیع فضولی

بیع فضولی باید شرایط عمومی بیع را داشته باشد، به جز اینکه اجازه مالک مورد سوال است.

تفاوت فروش مال غیر و معامله فضولی

• تفاوت در تعریف: در معامله فضولی فردی بدون داشتن اجازه و اختیار قانونی از مالک اصلی، معامله را انجام می‌دهد اما فروش مال غیر، به معنای انتقال مالکیت مالی است که متعلق به دیگری است بدون اینکه فروشنده حق فروش آن را داشته باشد.
  تفاوت در ماهیت: ماهیت معامله فضولی به جز در موارد خاص، حقوقی است اما در فروش مال غیر علاوه بر جنبه حقوقی، جنبه کیفری نیز دارد و فروشنده مرتکب جرم شده است.
• تفاوت در پیامدها: در صورت اثبات فضولی بودن معامله، خریدار نمی‌تواند مالکیت ملک را کسب کند و موظف به استرداد مال و جبران خسارات وارده به مالک اصلی است اما در فروش مال غیر علاوه بر بطلان معامله و استرداد مال، فروشنده ممکن است به مجازات حبس و جزای نقدی نیز محکوم شود.

توجه داشته باشید در برخی موارد، فروش مال غیر ممکن است با معامله فضولی همراه باشد. به عنوان مثال، اگر فردی بدون اجازه مالک، مالی را به دیگری بفروشد و از این طریق قصد کلاهبرداری داشته باشد، هم مرتکب جرم فروش مال غیر شده است و هم معامله انجام شده فضولی است.

برای تشخیص دقیق اینکه آیا یک معامله، فروش مال غیر است یا معامله فضولی، می‌بایست به وکیل کیفری باتجربه مراجعه نمود، وکیل با بررسی جزئیات پرونده و قوانین حاکم بر آن عنوان دادخواست مناسب را پیدا خواهد کرد.

گذشت زمان در معامله فضولی

گذشت زمان می‌تواند بر حق و حقوق مالک ملک تاثیر گذار باشد. در گاهی اوقات امکان دارد با اطلاع مالک و طولانی شدن زمان و عدم اعتراض مالک، سبب شود ادعاها مانند: مالکیت یا عدم اجازه مالک دشوارتر شود و به تثبیت مالکیت خریدار کمک کند. همچنین با توجه به گذشت زمان امکان دارد باعث از بین رفتن برخی از حق و حقوق مالک در عدم استفاده از مال شود.

تنفیذ معامله فضولی

در زمانی که مالک اصلی ملک بعد از معامله فضولی آن را تایید می‌کند، تنفیذ معامله فضولی صورت گرفته است. در صورت تأیید، مالک اصلی باید به صورت واضح و قانونی، تنفیذ معامله را اعلام نماید.

برای اینکه تنفیذ معامله فضولی معتبر باشد، می‌بایست مالک اهلیت داشته باشد و از تمامی موارد معامله آگاه بوده و به صورت «آزادانه» نه با زور و تهدید اقدام به تنفیذ نماید.

قوانین مربوط به معامله فضولی، ابطال آن و تنفیذ آن بسیار پیچیده و دارای جزئیات فراوانی است. وکیل پایه یک دادگستری می‌تواند با تسلط کامل بر این قوانین، بهترین راهکار را به شما ارائه دهد.

می‌توانید با مراجعه به وکلای گروه حقوقی دادارمنش و بررسی دقیق موضوع خود و تنظیم وکالت نامه از بروز مشکلات و اختلافات بعدی جلوگیری کرده و ریسک‌های احتمالی را کاهش دهید.

دادارمنش، راهنمای شما در پیچ و خم قوانین